Tekelleşme Nedir? [Sonuçları ve Örnekler]

📌 Tekelleşme Nedir (Monopol): Bir kişi, grup veya şirket tarafından belirli bir mal veya hizmet piyasasına tamamen hakim olunması durumudur. Başka bir ifadeyle çok sayıda alıcı karşısında sunumun tek bir satıcı tarafından yapıldığı, aynı üretim dalına girişin engellendiği ve başka mallarla ikamesi oldukça güç bir malın üretildiği piyasa modelidir. Tekel olmanın temel şartı belirli bir ürün veya hizmetin tek tedarikçisi olmaktır. Bu sebeple tekeller ilgili piyasa ve ürün fiyatları üzerinde ciddi bir kontrole sahip olurlar. Güncel tekelleşme örnekleri şunlardır:

• Orta Çağ’daki derebeylikler ve localar, 19. yüzyılda uygulanan manda ve himaye sistemi
• Bir sosyal medya platformu şirketinin piyasadaki diğer sosyal medya platformlarını satın alıp kendi bünyesinde ortak bir ağa dönüştürmesi ve tek merkeze bağlaması (dijital tekelleşme)
• Bir grubun medya kuruluşlarını satın alıp kendi çatısında toplaması (medyada tekelleşme)
• Devletlerin belli sektörlerdeki patent, marka ve telif haklarını belli başlı firmalara vermesi
• Bir öğretmenin sınav sorularını sadece kendi yazdığı kitaptan seçmesi ve kitabı aldırması

Tekelleşmenin Nedenleri Nelerdir?

• Piyasadaki rekabet eksikliği sonucunda belli bir grubun bütün piyasayı ele geçirmesi
• Haksız rekabet uygulamaları sonucunda belli bir grubun daha avantajlı hale gelmesi
• Düşük kâr potansiyeli ve yüksek maliyetler sebebiyle yatırım yapmaktan kaçınılması
• Kâr maksimizasyonu isteği, değişen coğrafi pazar şartları, ithalat yönelik kısıtlamalar
• Bir ürünün üretimine yönelik bilgi ve teknoloji gibi özel bir avantaja sahip olunması
• Riskli girişimlere yapılacak yatırımları desteklemek amacıyla verilen devlet teşvikleri
(Ayrıca Bakınız: Devlet Teşviki Nedir? Devlet Teşviki Nasıl Alınır?)

Tekelleşmenin Sonuçları Nelerdir?

✅ Tekeller, rekabet eksikliği sebebiyle serbest piyasada tüketicilere mal veya hizmet sağlayan tek tedarikçidir. Bu sebeple pazar üzerinde tam bir kontrole sahiptirler ve piyasaları istedikleri gibi yönlendirerek çok ciddi kâr elde edebilirler. Tekelin temel kaygısı, her ne pahasına olursa olsun karı maksimize etmek olacağı için, fiyat belirleme güçlerini fiyatları olabildiğince yüksek tutacak şekilde kullanırlar. Bu senaryoda tüketiciler alım güçleri düşeceği için zararda olan taraf olacaktır. Bu sebeple tekeller, serbest piyasaya göre toplum refahını azaltıcı etkiye sahiptirler.
(Ayrıca Bakınız: Alım Gücü Nedir? [Hesaplama, Arttırma…])

✅ Tekelleşme bulaşıcıdır, yani tekelleşme beraberinde daha fazla tekelleşmeyi getirir. Eğer bir malın üretimi bir tekelin yönetiminde ise, o malın üretiminde kullanılan ham maddelerin üretimi de yüksek ihtimalle bir başka tekelin elindedir. Daha da vahimi tekeller maksimum kârı hedeflediği için çalışanların emeklerinin karşılıklarını almalarına engel olabilir. Tekellerin politik güç elde etmeleri halinde sendikalaşma ve çoğulculuk gibi demokratik mekanizmalar işlevini yitirebilir. Bir şirket bir mal veya hizmetin tek sağlayıcısı olduğunda, diğer şirketlerin pazara girmesini ve rekabeti sağlamasını engelleyecek kadar güçlü hale gelebilir.

✅ Tekel, kendi sektöründe tek olduğu için verimli bir şekilde çalışmak zorunda değildir. Pazarda alternatiflerin kalmaması sebebiyle tüketiciler tekellerin insafına kalmıştır. Bu durum firmanın kendini geliştirip topluma katkıda bulunmasını engelleyebilir. Tekeller müşterilerinin alternatifi olmadığı için ürünlerini geliştirmeye, tüketici şikayetlerine yanıt vermeye, güncel trendi yakalamaya gereken önemi vermeyebilir; hatta verim, çeşit ve kalite düşüşü görülebilir. Nitekim art niyetli bir tekel müşterilerinin veya çalışanlarının sağlığını, cebini vb. düşünmez! Hatta tekelleşme kara para aklama gibi organize suçların işlenmesinin ihtimalini de arttırır.
(Ayrıca Bakınız: Kara Para Aklama Nedir? Nasıl Yapılır?)

✅ Tekelleşmenin sektöre özel sonuçları da olabilmektedir. Örneğin medyadaki tekelleşme fikir özgürlüğünün yok olmasına, medyada çeşitliliğinin azalarak belli başlı fikirlerin tartışılmasına, çalışanların basın meslek ilkeleri ve basın ahlakını unutup tekellerin ilkelerini benimsemelerine (ya da işsiz kalmalarına), insanların doğru bilgiye ulaşmalarının engellenmesine ve hatta genel toplum algılarının kasıtlı olarak yönlendirilmesine yol açabilmektedir. Çünkü Jim Morrison’un da dediği gibi, medyayı kontrol eden fikirleri daha açık bir ifadeyle zihinleri kontrol eder.

Tekelleşme Yöntemleri Nelerdir?

Tekel hale gelebilmek için aynı sektörde aynı ürünü satan veya aynı hizmeti veren başka hiçbir kişi, grup ve şirketin olmaması gerekir. Başka bir ifadeyle piyasada başka bir rakibin olmaması gerekir. Nitekim sayıca az olan şey günlük hayatta da ekonomide de daha değerlidir. (‘örnek’) Bunun için tüketicilere güçlü argümanlar sunulup piyasadaki rekabet avantajı artırılmalıdır. Örneğin bir firmanın piyasayı ele geçirene dek üretimini artırıp bu sayede maliyetleri düşürüp ve kâr payını azalatarak ürünü rakiplerinden çok ucuza satması bu stratejiye örnektir. Ayrıca satın almalarla yapılan mali tekelleşmeler, birleşmeler ve anlaşmalar ise tekelleşme yollarıdır.

Tekelleşme sadece hizmet sektöründe değil, neredeyse her sektörde uygulanabilir. Ancak tekellerin toplum refahına olan olumsuz etkilerini araştırma-geliştirme (ar-ge) faaliyetleri ile kapatmaları gerekir. Zira tekellerin elde ettiği yüksek kâr oranı, ar-ge çalışmaları için gerekli olan sermayeyi elde etmesine olanak vermektedir. Firma bu sayede yeni ürünler geliştirebilir, ürünlerini yenileyebilir ya da daha düşük maliyetli imalat yöntemleri geliştirebilir. Bunun da ötesinde verimlilik ve inovasyon gibi konularda performansı artırıp katma değer oluşturabilir.
(Ayrıca Bakınız: Katma Değer Nedir? Nasıl Oluşur? [Örnekler])